Het raadsel van de Groene Man
“Het doel van het leven is leven in overeenstemming met de natuur.”
Zeno van Elea (490-430 v.Chr., Grieks filosoof)
In alle opzichten is de Groene Man een van ’s werelds grootste historische raadsels. Zijn gezicht is te zien op duizenden beeldhouw- en houtsnijwerken in honderden middeleeuwse kerken en gebouwen en op oeroude plaatsen over de hele wereld, maar er is nooit een geschreven verslag gevonden dat zijn alom tegenwoordigheid op sommige van de heiligste plaatsen van de mensheid verklaart.
Hoewel er verschillende plausibele verklaringen zijn voor het mysterie, zijn ze in feite niets meer dan geleerd giswerk. Er is een volledige afwezigheid van enig bewijsmateriaal of uitleg over wie de Groene Man is, of waarom zijn verschijning zo gewoon is in Europa en de Britse eilanden, en vaak de enige decoratie vormt in veel middeleeuwse kerken. Dit gebrek aan historische attributie verplicht ons om tot ons eigen begrip te komen over wie hij is en wat hij vertegenwoordigt.
Een bebladderde hoofd
Een afbeelding van de Groene Man is direct herkenbaar. Het is een menselijk gezicht, meestal (hoewel niet altijd) mannelijk, verweven met en omringd door gebladerte. In veel gevallen is het gebladerte zo krachtig dat het uit de mond, neus, oren en soms zelfs de ogen komt. De Groene Man is altijd het werk van een beeldhouwer, hetzij in hout of steen, en komt niet of zelden voor in juwelen, religieuze boeken of glas in lood, en uit die tijd is er geen literatuur die naar hem verwijst.
Pre-historie & mythologie
Wat we wel weten, is dat de Groene Man een invloedrijke aanwezigheid was lang voor zijn veelvuldig voorkomen in de Middeleeuwen. Vóór de geschreven geschiedenis, toen het bestaan van de mensheid volledig afhankelijk was van zijn relatie tot de natuurlijke wereld, kenden onze verre voorouders de Groene Man. Zijn verschijning in de oudste mythen van de mensheid liggen als aan de wortels van de menselijke psychologie.
Ergens tussen de vijftig en honderdduizend jaar geleden, lijkt het erop dat de mens een nieuwe fase van zijn bestaan is ingegaan, waarbij hij zich bewust werd van zichzelf als een bewust, reactief individu. Dit vermogen om zijn bewustzijn te scheiden van de achtergrond van de natuurlijke wereld waarin hij was geboren, had een prijs. Bij het scheiden van de individuele geest van zijn bron in het grotere bewustzijn ervoer de vroege mensheid een dubbele verbreking: die van het individu, en de sociale groep als een geheel, gescheiden van de natuur door zijn zelfbewust zijn.
Mythologie, als een dramatisering van gebeurtenissen, zowel feitelijk als psychologisch, geeft ons inzicht in het proces van zelfontdekking van de mensheid. Het verhaal van Adam en Eva bijvoorbeeld, verdreven uit het paradijs door het verkrijgen van de kennis van goed en kwaad vertelt ons over het moment waarop de mensheid zich voor het eerst bewust werd van zichzelf als gescheiden van zijn bron.
Vroegste afbeeldingen
Ongeveer 35.000 jaar geleden hebben de eerste kunstenaars blijk gegeven van hun waarnemingsvermogen. In de prachtige grotschilderingen van Chauvet-Pont-DÁrc, Lascaux, Altamira en vele andere plaatsen wereldwijd, kunnen we de geesten van deze bewuste individuen aan het werk zien, hoe zij hun bewustzijn geuit hebben door afbeeldingen te maken, niet alleen van de wereld die ze om zich heen zagen, maar ook ook van hun overtuigingen over de wereld en het bestaan. Voorstellingen van hun metgezellen en hun vijanden, van dieren, en af en toe, zoals in Altamira, Zuid-Afrika en Mexico, beelden van therianthropes, hybride wezens, half mens, half beest in overvloed.
Deze vroege kunstenaars personifieerden de krachten van de natuur en zijn geesten. Elke archetypische representatie van de Groene Man die we tegenkomen als we terugreizen door de tijd, draagt bij aan ons begrip van de behoefte die onze voorouders gehad moesten hebben aan het respecteren van de manifeste intelligentie van de natuur als de bron van hun kennis en overleving. Het centrale thema wordt steeds opnieuw herhaald: de geboorte, opkomst, dood en wedergeboorte van alles wat leeft of heeft geleefd, en de onbreekbare verbinding tussen de mensheid en de grote cyclussen van de natuur.
Eeuwenoude culturen
In het Gilgamesh-epos (700 v.Chr.) was de Groene Man voor de oude Egyptenaren Enkidu. Als een van de vroegste symbolen van de krachtige energie die de Groene Man is vertegenwoordigt Enkidu het ongetemd en vruchtbare leven.Voor de Kelten was hij Cernunnos, een god die een speciale band heeft met de dieren en de natuurlijke wereld.
In de Arabische cultuur vinden we vaak verwijzingen naar al-Khidir, de ‘Groene’, een figuur die centraal stond in een vroege vegetatiecultus, en die gezien werd als een sjamaan, een vertegenwoordiger van de natuur, en een bron van bovennatuurlijke wijsheid. De Groene Man was ook goed bekend bij de Romeinen die op zijn aanwezigheid stuiten in elke uithoek van de wereld die zij veroverden, en die zijn beeld verwerkten in veel van hun eigen constructies. Klassieke voorstellingen raakten dus vermengd met de overtuigingen van de inheemse bevolking.
De Christelijke kerk
In Europa kom je bij het begin van elk onderzoek naar de Groene Man het volgende mysterieuze feit tegen: kennelijk met de instemming van de geestelijken die toendertijd de heerschappij van het Christendom over de oude religies aan het vestigen waren, brachten steenhouwers en ambachtslieden, onafhankelijk van elkaar, duizenden heidense beelden in hoeken en gaten van hun meest heilige plaatsen aan; de symbolen van hun fundamentele overtuigingen over het leven, de dood, en de Schepper. Bovendien is niets van al deze activiteiten schriftelijk vastgelegd. Het is bijna alsof er geen uitleg nodig was; het was voldoende dat de beelden er waren, een constante herinnering aan oudere krachten die werkzaam in de wereld zijn.
In zijn inleiding tot ‘Nature Spirits – Selected Lectures by Rudolph Steiner’, geeft Wolf-Ulrich Klünker ons een glimp van een mogelijk motief: ‘Een mens verbindt zich zowel met de natuur als met de geest; hij verenigt ze als één wezen in zichzelf. Deze speciale plek in de kosmos is, door de eeuwen heen, waargenomen in de Christelijke traditie en wordt beschouwd als de specifieke taak van de mens.”
Dit opent de intrigerende mogelijkheid dat de vroegchristelijke kerk wist precies wat ze deed toen ze toestond dat haar heilige plaatsen versierd werden met heidense en voorchristelijke beelden, niet als verzoening voor de eenvoudige mensen die ze probeerde te bekeren, maar als een opzettelijke uitdrukking van haar eigen overtuiging dat het de evolutionaire taak van de mensheid was om een verbinding tot stand te brengen tussen de natuurlijke wereld en de wereld van de geest.
En hoe zit het met de handwerkslieden die het werk daadwerkelijk hebben gedaan? Middeleeuwse beeldhouwers waren geen elitekunstenaars noch heilige mannen. Sociaal stonden ze op hetzelfde niveau als geschoolde arbeiders. Maar de steenhouwers en beeldhouwers waren zich bewust van de etherische wereld die vrij ademde op het land in een tijd voordat de stad inbreuk maakte op hun heilige plaatsen. Deze mannen, bewust van de mogelijkheid dat hun diepgewortelde heidense overtuigingen bedreigd werden door de nieuwe religie, waren in een unieke positie om de boodschap van de Groene Man door te geven aan toekomstige generaties. Dit deden ze in overvloed. Desalniettemin is, ondanks hun bekwaamheid en toewijding, geen enkele melding gemaakt van de Groene Man in enig vrijmetselaarsdocument of ritueel.
Symbool en heraansluiting
Het orthodoxe christendom kwam om een heidens volk te leren dat hemel en spirituele verworvenheden altijd ergens anders waren – in de hemel, in het verleden, of in de toekomst. Paradijs was eigendom van iemand anders, en was, als privébezit, alleen toegankelijk door lid te worden van de club en zich te houden aan een reeks strikte regels en voorschriften. De oude overtuigingen daarentegen, met hun praktijken en rituelen verbonden met de cycli van de aarde, vertelde dat alle kennis aanwezig is hier en nu in de wereld waarin we staan, niet door de kanalen van een speciaal begaafde of benoemde intermediair, maar beschikbaar voor ons allemaal door middel van het naleven van, en in harmonie zijn met de wetten en het ritme van de natuur. De Groene Man, als personificatie van de geconcentreerde levenskrachten staat symbool voor de wens om Arcadia na te bootsen en de mensheid opnieuw te verbinden met zijn wortels in de natuurlijke wereld.
De Groene Man komt in beeld juist op het moment dat we hem het meest nodig hebben. In deze tijd waarin ons besef van wat het is om te leven aan de rand van een ecologische ramp er tenslotte eindelijk in slaagt een indruk te maken op onze rationele denkwijze, die de aarde beschouwt als iets wat meedogenloos kan worden uitgebuit. De Groene Man belichaamt het mysterie in de kern van onze afhankelijkheid van de natuurlijke wereld. In onze behoefte om onze erfenis terug te winnen als mede-scheppers van een aards paradijs, hebben we een symbool nodig dat hier al lang voor onze tijd was en dat zal blijven om anderen te inspireren als we weg zijn.
